יום ראשון, אפריל 17, 2005

שבת הגדול

איך בין געגאַנגן מיט מײַן זין אַ שפּאַציר אין אַ גאָרטן און מיר האָבן געזען אַ בוים אין פולן בלי. איך האָב געזאָגט פאַר מײַן זין אַז עס זעט אויס ווי ס´וואַקסט שניי אויפן בוים. איך האָב מיך דערמאַנט אַז אַמאָל אַלץ בחור בין איך אין דעם סוכּותדיקע בין הזמנים אַרויס געגאַנגן אין אַ פּארק מיא אַ פעדער און אַ העפט און פאַרזיכט שרײַבן פּאָעזיע איבער די געפאַלענע בלעטער, די נאָך איבערגעבליבענע רויטלעכע בלעטער און די האַלב נאַקעטע צווײַגן. בימים ההם האָב איך געמיינט אַז אַ פּאָעמיע מיז זײַן איבער נאַטור מעשה ברכי נפשי. אזוי האָב איך געזען אין די פריע העברעיִשע געזאַנגן, ביאַליק בתוכם, וואָס איך האָב געלייענט בגניבה אין אַ ביבליאָטעק און אַזוי האָב איך געהערט זינגן די לויבן פון יידן וואָס זענען געווען אין שווייץ. איך האָב געמיינט אַז איך מיז פליען אין דעם עולם הדמיון, כּלומר גראָזן מיזן שושקן סודות, בלעטער מיזן דערציילן און שטערן מיזן טשעפטשן, און אַז דאָס אַלעס מיז זײַן נקוד מלמעלה מיט מה רבו מעשיך השמס און סופערלאַטיוון לרחצה. נאָך זיצן און קוקן און טראַכטן און אָנפראָבירן אַלע מאָזן פון פליגל האָב איך געזען אַז קיין איינס פּאָרט מיר נישט. דאָס אַליין אַז מען געניסט פון נאַטור מיינט נאָך נישט אַז מען איז אַ בעלן עס צו באַגראַמן. און אַז מען ווערט אויפגעצויגן אין אַן אורבאַנער לאַנדשאַפט ווי מען פאַרבינדט זיך נישט מיטן נאַטור פון די הושענות ביז די שבועותדיקע בלומען, אויסגעשלאָסן דעם באַזוך צום זאָאָ אויף חול־המועד פּסח, איז נאַטירליך אַז מען אָאָאָאָאָט און אַאַאַאַאַאַאַאַאַט אויף יעדער פלאַטערל און מען זאָגט שמע־ישראל ווען סע חלומט זיך פון אַ בין. אויף גוטער פּאָעזיע איז עס אָבער נישט גינציק.

מען דערציילט נאָך פון דער צאַנזער רב אַז ער האָט געזאָגט אַז ווען ער איז געווען ייִנג האָט ער געמיינט אַז ער וועט פאַררעכטן דער וועלט, אַז ער איז עלטער געוואָרן וואָלט ער זיך באַגעניגט מיט פאַררעכטן זײַן משפּחה און צום סוף האָט ער געזאָגט הלוואי וואָלט ער זיך פאַרראָכטן. איך האָב אויך פאַרזיכט שרײַבן וועגן דער גאָרער וועלט, און אַז עס איז נישט געגאַנגן מיטן חצר בין איך אַרײַן אין דער עזרה. דאָרט האָב איך פראָבירט צו שילדערן דער געלער שויתי, די צאַנקערדיקע ליכט, דער אויסגעריבענער בימה צודעק, מיטן אָנגעטראָפּטן סידור. אויך דאָרט האָב איך מיך אָנגעקלאַפט אין דער זעלבער קליפה פון אָנגעשטעלטקייט און פאַטשקערײַ. האָב איך פאַרזיכט עולם, שנה, נפש. עולם אין דער נאַטור, שנה אין די פילע זמנים פון טאָג און יאָר ווען אַ שיל איז לובש צורה ופושט צורה און איך בין געבליבן בײַ נפש. אַמאָל מײַנס און אַמאָל אַ צווייטענס. אין איין נפש זענען דאָ די פאַרבן און די קלימאַטן פון נאַטור, די סעזאָנען און די אכזרות פון צײַט ועל כּולם אַלע מעלות וואָס יעדער נפש ברענגט צום געשעפט. דער נפש איז דאָך כּלומפערשט אַ בר־דעת איז פאַרדעם קען מען פון אים די מערסטע שרײַבן, נאָך מער קרענקן און לאַכן יותר מכּולם.

*

מײַן זין האָט מיר געזאָגט אַז ער האָט מיר עפעס צו פרעגן. איך האָב געמיינט אַז איך ווייס שוין וואָס קומט. ער איז שוין אין די יאָרן ווען ער הייבט זיך אָן צו אַנטוויקלן און איך ערוואַרט אַז ער זאָל מיר אַ פרעג טון מאַיִן באתי און איך וועל מיר פאַרלירן דעם צינג. ראשית כּל, וויאַזוי זאָגט מען פאַר אַן אייגן קינד וועגן סעקס ברחל בתך הקטנה? אומגעלימפערט ווי דער דיין האָט עס מיר געזאָגט אויפן יום החופה פון אַ צעטל וואָס ער האָט אויפגעקנייטשט כּאילו ס´איז אַ הוספה צום רזיאל המלאך און די אבות הקדושים האָבן געלערנט וועגן וואַזעלין פון דעם זעלביקן צעטל? איך פאַרלאָז מיך אָבער אַז איך וועל מיך איבער דעם אַן עצה געבן און נישט דאָס איז מײַן פּחד. ס´איז לײַכט זיך אײַנצורעדן אַז איך האָב מורא אַז ער וועט פאַרשטיין דעם מעכאַניזם וועט ער עס וועלן אויספראָבירן. וועלכע קינד וויל נישט אַליין אָנצינדן אַ שוועבל נאָך ער זעט דער וווּנדער פון פײַער? דאָז איז ווײַטער אויבערפלעכליך און אַ פועל יוצא פון דער שאַנטאַזש פון די חרדים וואָס ציטערן אַן אימת מוות פון סעקס. פאַרקערט, די וואָס פאַרשטיין נישט זייערע גוף און זייערע רייצונגן זענען אַסאַך מער עלול צו זײַן סעקסואַלע יוצא־דופנס ווי די וואָס וויסן ווואָס טוט זיך.

מײַן פּחד איז אַ צוויי פאַכיקע. איינס אַז איך וועל שפּירן עטוואָס אַ הנאה פון רעדן די ענינים מיט מיין זין און דאָס וועט בײַ מיר פאַררעכענט ווערן פאַר אַ זינד. אַ סאָרט ´אַביוז´, נישט לעגאַליש נאָר מאָראַליש. איבער דעם איז אויך דאָ אַן עצה אַז איך קען אַרויס נעמן אַפאָר ניכער פון דער ביבליאָטעק וואָס נאָך זיי לייענען איז ברחל בתך הקטנה ווייניג געזאָגט. דער מעלה איז אַז דער כּחול בשפופרת וועט ער דאָרט זען און די שאלות קען איך אים דערנאָך ענטפערן וויפיל ער וויל. מײַן אמתער פּחד איז אַז מיט וויסן וועט ער האָבן איבער מיר אַ שליטה. ער וועט צו גוט פאַרשטיין מײַן חציו ולמטה איש, דעם כּוח וואָס מיר זענען אַלע דערצו קנעכט. איך האָב מורא אַז ער וועט ליגן אין בעט און הערן די קוויטשערײַען פון די שפרינגערם אין די מאַטראַצן און ער וועט זיך צושאַרפן זײַנע אוירן. אַז ער וועט מיר זען אויפשפּאַרן מײַן צימער שבת פאַר מנחה וועט ער בעסער פאַרשטיין דער שינה בשבת תענוג. איך טראַכט אויך נישט בלויז וועגן מיר. וויבאַלד אַז אַ קינד איז אַזוי אָפהענגיק אין אַ טאַטע און אַ מאַמע אַז ער וועט וויסן פון מײַנע און מײַן פריוס טרײַבונגן און גרינגקייטן קען ער שפירן אַז דער בוים וואָס שיצט אים און אויף וואָס ער לענט זיך איז גאָר אַ וואַקעלדיקס.

די פון אינדערויסן פון מײַן קהילה וועלן טראַכטן אַז איך טרײַב איבער דער גאַנצער מעשה. איך קים אָבער פון אַזאַ קולטור וואָס מײַן טאַטע האָב איך נאָר געקענט פרעגן אונטער אַן אָנשטעל פון אַ גמרא קשיא, ´וואָס מיינט טיפה סרוחה?´ און די תשובה דערויף איז געווען ´וועסט עלטער ווערן וועסטו פאַרשטיין´. ווײַטער אין ישיבה האָב איך קיינעם נישט געפרעגט נאָר מען האָט מיר חוקר ודורש געווען ווי אַן אינטעראָגאַציע פון די ען־קע־ווע־דע. ´וואָס ווייסט דו? פון וועמן ווייסט דו דאָס? מיין נישט אַז מיר ווייסן נישט, מיר ווייסן אַלעס, מיר ווילן עס אָבער הערן פון דיר. און לאָמיר הערן וועם האָסט דו שוין ווײַטער דערציילט?´ נאָך אַזאַ ערציאונג מיין איך אַז יעצט אַז איך האַלט בײַ מײַן עלטסטער זין איז פאַרשטענדליך אַז תורה היא וללמוד אני צריך.

למעשה האָט ער געהאַט געלייענט עפעס וועגן ´האַסקאַלאַ´ און ער האָט געוואָלט וואָס דאָס מיינט. איך האָב אָפּגעאָטעמט און אָנגעהויבן אַ דרשה מלא בקיאות און חריפות, פון סאָקראַטיז ביז גאַלילייאָ און שפּינאָזאַ ולמעלה בקודש. איך ווייס נישט וווּ איך האָב אים פאַרלוירן אָבער עס מיז זײַן אַז אָדער האָט ער גאָר אַ שטאַרקן יצר־טוב אָדער איז דאָ נאָך א בעל־דבר וואָס לאָזט אויך נישט לערנען כּפירה. קען עס גאָר זײַן דער זעלבער בחור וואָס לאָזט נישט אביי ורבא? ווער ווייסט?

*

ווי מײַן זין ווערט עלטער ווערט בײַ מיר נולד אַ שאלה: וויפיל יידישקייט דאַרף איך אײַנהאַלטן צוליב אים. למשל, דעם שבת אינדערפרי בין איך ספעציעל געגאַנגן אין א שיל וווּ מען זאָגט נישט א שבת־הגדול דרשה ווײַל איך האָב מיך פאַרלאָזט אַז איך וועל גיין נאָכמיטאָג. נאָכמיטאָג האָב איך נישט געהאַט, יידיש גערעדט, כּוח און נערוון צו גיין און איך ביך טאַקע נישט געגאַנגן. באַשעפער טײַערער, אתה יודע רזי עולם ותעלומות סתרי כּל חי, דו ווייסט ווי עס עקבערט מיך אַז מײַן זין האָט נישט געזן אַז זײַן טאַטע גייט צום דרשה. מײַן מורא איז נישט אַז ער וועט נישט גיין ווען ער וועט זײַן עלטער נאָר אַז אין זײַנע ביינער וועט נישט ברענען דעם באַדײַט פון שבת הגדול ווי עס ברענט אין מײַנע. מיז איך דאַווענען אַ לענגערע שמונה־עשרה צוליב אים? וועט בײַ אים ליגן אַ קלענערע ערע פאַרן שבס־קודש ווײַל ווען עס ווערט הייס טו איך מיר אויס דער בעקיטשע בײַם סעודה? נאַרישע שאלות, איך ווייס,דאָס פאַרענטפערט זיי נאָך נישט און זיי טון אויך רעגירן אין אַ געוויסן מאָס מײַן אויפפירונג. און איך בין דערין נישט אליין. דער טאַטע וואָס צוקאָכט זיך איבער זײַנע קינדער ווײַל זיי זענען געווען אינדערויסן בײַ זכור אויף שבת זכור, אָדער וואָס נו´קעט ווײַל זײַן הויזגעזינד רעדן אויס צווישן די כּזיתים בײַם סדר איז עס נישט דער מצווה וואָס ברענט אין אים. עס איז דער פאַרשוועכונג פון דאָס וואָס איז פאַר אים אַ רעליגעזער לאַנדצייכן, מען האָט צובראָכן דער מצה פון זײַן קולטורער עירוב וואָס נעמט אַרום, באַגרעניצט און זינדערט אָפּ זײַן לעבן. און איך דאַרף מיך בייזערן, אָדער עס אײַנשלינגן צוויי מאָל: איין מאָל ווען זיי פאַרשוועכן עס און נאָך אַמאָך ווען איך פאַרשוועך עס. האָב איך צוויי מאָל מרור אָן חרוסת.

איז דאָס טאַקע דרכּה של תורה?

יום חמישי, אפריל 14, 2005

שבת החודש/ראש חודש

ס´איז כמעט נישט דאָ אַ וואָך וואָס מײַנע קינדער קומן נישט אַהיים מיט די נאַרישקייטן וואָס מען לערנט זיי אױס אין די חדרים און שולן. שבת בײַם טיש האָט מײַן טאָכטער געזאָגט אַז זי האָט געלערנט אין שולע אַז מען טאָר נישט זײַן שטאָלץ, ´פּראָױד´. פּראָויד האָט צוויי באַדייטן, לשבח און לגנאי: איינס איז אַ לעגיטימישע שטאָלצקייט וואָס יעדער איז באַרעכטיקט פאַר זײַנע דערגרייכונגן. דאָס איז לשבח און דער באַשעפער אַליין זאָגט מעשה ידי להתפּאר. דער לגנאידיקער פּשט איז ווען מען באַרימט זיך און מען זינגט די אייגענע שבחים און איבערהויפּט ווען מען שטאָלצירט זיך צו גרייסן איבער אַנדרע. איך וואָלט דן געווען מיין טאָכטערס לערערן לכּף זכות ווען איך וואָלט נישט אַליין געווען אַ קרבן פון אַ סיסטעם וואָס איז מאבד ביָדַיִם יעדער ביסל זעלבסט־שאַץ וואָס מען פאַרמאָגט.

די מיטלן זענען פיל פאַכיק. פון לערנען שער הענוה אין אורחות צדיקים בײַ דער עלעף ביז הערן מעשיות פון צדיקים וואָס האָבן תשובה געטון היינט אויפן נעכטן און מאָרגן אויפן היינט איז דער ´מעסאַדז´ שטענדיק דער זעלבער: אונז קענען גאָרנישט. דאָס חזרט זיך איבער בײַ די בעלי תפילות וואָס מאַכן דעם שטיק ווען מען שיקט זיי צו, די ברוך השמס אין יעדן זאַץ ווײַל אַליין קען מען גאָרנישט, בײַ קינדער וואָס פאַרלירן זיך דער צינג ווען מען פרעגט זיי וויאַזוי זיי הייסן, און יונגעלײַט וואָס קענען נישט אויספילן אַן אימיגראַציע צעטל אָן צו האָבן אַ זאַק מיט שאלות כּאילו אין דעם צעטל ליגט אַן אתרוג, אַ בדיקה שמאַטע, אַ דופן עקומה און אַ פרישע פּאָר שטרימפּ אין די נײַן טעג אין איינעם. ´וואָס שרײַבט מען דאָ?´ און ער צייגט אויפן ז און נ אונטער מין.

ס´שטעלט זיך נישט נאָר אַרויס בײַ ואין אנחנו יכולים נאָר בײַ פעהיקע אויך. די וואָס זענען נאַטירלעך קאָנפידענט און זעלבסט זיכער האָט מען נישט געהאָדעוועט און אײַנגעצאַמט אַז עס זאָל אַרויסקומן שעפעריש. דעריבער קומט עס אַרויס ווי חוצפּה און אויבערחכמישקייט וואָס מען טײַטשט אײַן מיט ויגבה לבו בדרכּי ה´. פון דער אַנדרע זײַט שאַרפע קעפּ וואָס מען רופט ´אַ ר´ עקיבא אייגער´ זײַט זייערע גוטע קשיא אין כּיצד מברכין ערוואַרטן פון זיך חריפות וואָס זיי קענען זיך נישט צושטעלן און ווערן בײַ זיך געפאַלן. און ווען מען זעט זיכערקייט אָדער אָטאָריטעט בײַ אַנדרע ווענדט זיך וווּ דער חמר שטייט אײַן. איז עס לטובתינו איז עס ´אַ פּיסק, אַ קאָפּ, אַ פעדער, אַ מושלם.´ ווײַטער אַז יענער ווערט פאַר אונז נישט נתפּעל טראָץ דעם אַז מיר גט´ן זיך קוים און מיר רצחנען זיך נישט און מיר האָבן אַ זילבער שאַנק און א ספרים שאַפער אַנשטאָט אַ פּלאַזמאַ טעלעוויזיע, איז עס ´´אַ הינט, אַ רשע, אַ דבר אחר, אַ נאַצי.´

און איך מיז מיר זיצן בײַ מײַן שבת טיש און אויסהערן אַז מען טאָר נישט זײַן פּראָויד און זיך בײַסן די ליפּן. און אַז צרעת קומט וועגן לשון הרע און ווען משיח וויט קומן וועט מען ווידער קרעציק ווערן און פאַרדעם אוודאי אחכה לו בכל יום שיבא. און איידער איך פאַרגעס לדעת אָנקל מוישי מיינט נישט רעדן לשון הרע אינגאַנצן נישט רעדן.

איך קום אײַך וויאַזוי ראש־חודש איז געווען נאָר דער נײַער אויסלייג געדויערט אַ יאָר מיט א מיטוואָך ממילא חבי כּמעט רגע.

אַ גוטן שבת!

יום שני, אפריל 11, 2005

עת הזמיר הגיע

די הכנות אױף יום־טוב פאַרדאַרבן מיר דעם מאָגען, ס´זענען דאָ צײַטן ווען איך בין מוחל דעם אילו לא הוציא הקב"ה הרי אנו ובנינו אַבי פטור צו ווערן דעם סוגיא פון תשביתו. גיי איך מיר אַרױס אױפן גאַס און דער ריח פון פריש געבאַקענע מצות שווימט מיר אַרױף אין נאָז און איך ווייס שוין וואָס אַ גוי שפירט ווען ער זעט די עצי אשרה ערב חגא. פריליג איז אין דער לופט, מאַמעס מיט לענדן ברייט ווי זייערע מענערס גאַרטלעך שפאַצירן שטאָלצערהייט אַז ס´איז נאָך דאָ אַ דאַרע בחור מיט אַ קליין בערדעל וואָס וועט זיך מיט זיי באַווײַזן ברבים, דער בחור קױם אַהיים אױף בין הזמנים שלעפט זיך נעבעך נאָך ווײַל זײַן טאַטע איז נישט געווען אין דער היים אױפצוקלערן דער מאַמן אַז עס פּאסט נישט, אױף אַלע ביימער שפּראָצן אױף טאָוולן צו מאַכן דער ברכה - אַ ברכה אויף וואָס? פרעגט נישט ווײַל מתחייב בנפשו - און די פייגלעך זינגן אַ מחיה אין דעם יהי רצון נאָכן נשיא.

פֿרײַטיק אינדערפֿרי און איך גײ אײַנקױפֿן לכּבוד שבת, קום איך אַרײַן אינעם גראָסערי און אינדערױסן שטעלט זיך אָפּ אַ קאַר פֿון אַ קאַר סערװיס, אַ יונגערמאַן טאַנצט אַרױס און ער לױפֿט צו די פּאָליצעס פֿון די נאַשערײַען, כאַפּט אַ פּאָר ציקערלעך, זאָגט פֿאַר דער געשעפֿטס מאַן איך דאַרף אַפּאָר נאַשערײַען פֿאַר דער שבת פּאַרטי 'צי װײס איך װאָס' ציט אויס דאָס פּעקל אויסצוציילן װיפֿיל נאַשערײַען ס'זענען דאָ אין דאָס פּעקל קעגן װיפֿיל קינדער עס זענען דאָ אין דער כּתה און לױפֿט װײַטער. מיר האָט ער אױסגעזען אַז ער איז געווען אינטערװעגענס אין שיל אַרײַן אין דער צײַט װאָס זײַן זין גײט אין חדר און ער דאַרף אָפּפּטרן זײַן ייִנגל. קען אָבער זײַן אַז איך בין אַ חושד בכּשרים און ער איז געגאַנען אין כּולל. װער װײסט?

אין געשעפט שטייט אויך אַ ייִנגערמאַן און מוסרט דעם אײַנגעשטעלטע אַז דער געשעפט ווערט מאָדערן. דער קאַסירער האָט אים אָנגעקוקט וואָס ער וויל פון אים האָבן, האָט דער מוסרניק געמישט די פינגער אין אַ פּושקע פון נאַשערײַען און פּראָטעסטירט אַז אַלע חזירײַען האָבן ´מאָדנע הכשירים´ און ער זיכט עפּעס מיט אַן התאחדות אָדער ביד"ץ הכשר.

*

איך לערן מיך לעצטענס אויס צו קלאַוויאַטירן אויפן העברעיִשן קלאַוויאַטור נאָך יאָרן לאַנג וואָס איך קלאַפּ פאָנעטיש לויטן קווערטי אויסלייג. איך ווייס נישט ווער איז דאָס געווען דער עוכר ישראל וואָס האָט אויסגעלייגט די שליסלעך דווקא צו פּײַניגן זײַן ליבע פאָלק. זאָל מיר עמעצער דערציילן דער סברא פון שטעלן אַ ´ד´ צו לינקס פון אַ ´D´ און אַ ´ג´ נישט נאָר צוויי אַוועק פון אַ ´G´ נאָר להכעיס אויפן שליסל ווי דער ד´ וואָלט געדאַרפט זײַן. וועלכע סאַדיסטישע קאָפּ האָט עס געדאַרפט זײַן אויסצוטראַכטן אַז מ´ און ´נ´ זאָלן זײַן אָפּגעריקט מיט איין קנעפּל פון ´עם´ און ´ען´? נאָר אַ זעלבסט־פײַנטנדיקן ייִד וואָס האַלט אוודאי אַז מען דאַרף אָפּגעבן אַלע שטחים, האָט געוועלט פאַר די דעמאָקראַטן, ווערט נתפּעל פון ווידיאָס פון צער בעלי חיים אויף קיען און פון בלבולים קעגן מהלן קינדער און וויל זיך נישט מצרף זײַן צו מנין אױף אַ פליגער, בלױז אַזאַ משומד קען שטעלן אַ ´ל´ איינס לינקס פון אַן ´על´. רבונו דעלמא כּולא! וואָס שטערט דיך אַז פאַר אַ ייִד איז אַביסל לײַכטער? ס´איז דאָך זה נהנה וזה לא חסר. ממש מדת סדום! דאָס הייסט רשעות לשם רשעות. און דו מיינסט מען האָט אים נישט געבעטן? הערסט ברחמים האָט מען אים געבעטן. רייכמאַן אַליין האָט אים אָנגערופן און אים צוגעזאָגט עד חצי המלכות אָבער ער וויל זיך נישט בייגן. עפּעס אַ תירוץ האָט ער פאַרוואָס אַזוי איז בעסער. תירוצים פאַר די גענז. ראית גנב ותירוץ עמו. ´ז´ האָט ער געקענט שטעלן אויפן ´זי´ נאָר ´ס´ האָט ער געדאַרפט ריקן רעכטס אַנשטאָט אַרױף צום ´עס´. פּשוט וויי צו טון אַ ייִד. אַז אַ ייִד זיכט אַ ´ט´ זאָל עס זײַן איינס פאַרן ´טי´. וואָס מיינסט דו? ער איז אַן אַויפגעקלערטע? ער חנפט זיך. ער מיינט אַז אַזוי וועלן די גויים אים ווייניגער פײַנט האָבן. איך האָב געקענט זײַן טאַטע. אוודאי, פון אַ היימישע משפּחה קומט ער, מהרסיך ומחרביך ממך יצאו. ער האָט זיך ליב אַהערצושטעלן כּאילו זײַן עלטער־באַבע בזיווג ראשון איז שוין געגאַנגן אין אַן אַײַװי ליג אוניווערסיטעט. אַ נעכטיקן טאָג! ער קומט פון דער זעלבער שטאַל ווי אונז אַלע. דער מאַמע זײַנער זאָגט מען איז געווען אַ פאַרדאָרבענער. זי האָט געהאַט עפּעס אַ נעלאָגישיר זיידע און זי האָט אים געשיקט אויף אַ נישט היימישן פּלאַץ און שוין, זעסט דאָך. גראַדע איז ער סך הכּל געגאַנגן אין ווײַ־יו, אין הכי נמי ס´איז נישט פאַר אונזערע סאָרט ייִדן אָבער פון דאָ זעסט דו דאָך כּשהם יורדים יורדים עד לעפר.

מיר פאַרעקשנען זיך אָבער און ווי עס שטייט אין רמב"ם אַז מען וויל אַנטלויפן צו אַ גוטע מדה מיז מען לויפן ביזן אַנדרן עקסטרעם. אַנדרע מוטשען זיך אויף פּסח און איך אויף דעם. כּל התחלות קשות און נאָך דרײַסיק מאָל זאָגן ותן טך־ומטר באַקומט מען אַ חזקה אַז מען גייט נישט צוריק אַזוי דאָ אויך. אַלעס געדויערט מיר אַ יאָר מיט אַ מיטוואָך און איך בין כּסדר חוזר לראש ונזכה ונחיה ונראה אַז ס´זאָל מקויים ווערן הרגל נעשה טבע. אויף דערווײַל אם כּיוון לבו יצא, אַז מען האָט שטאַרק אינזין וואָס מען טוט גיט מען זיך אַן עצה.

*

מיר זענען מקדם בברכה די רבבות שלא כרעו לבּיל נישט הנאה צו האָבן פון מקורות זרים און נישט נאָכגעשלעפּט צו ווערן פון פסולע השקפות (אויטלוק בלע"ז) און זענען זיך צו אונז מצרף צו ווערן אש לשועלים. כּדי זיי נישט צו אַנטוישן אַז זיי זאָלן נישט מיינען אַז ווײַל מען זינגט נישט מיט זענען די פּאַרענטשעס אויך ליידיג טון מיר אַנטפּלעקן מספריהם לגולגלותם פון די צמאים לדבר ה´. ווי רש"י זאָגט מתוך חבתן מנאן דאָס וואָס מען האָט ליב ציילט מען און דערפאַר האָט מען זיך באַנוצט מיט אַ מחצית השקל. וויבאַלד מיר זענען נישט אַ זײַטל וואָס איז מבן עשרים שנה ומעלה לויפט שוין אונזערע ציילער מבן חודש זײַט מיר זענען אַ טאָג אַלט. דער ציילער איז פאַרלוירן געגאַנגן ווען מיר האָבן איבערגעלאָזט פּחים קטנים בײַם אַריבערגיין דעם מעבר יבק פון ארץ־ישראל קיין חוץ־לארץ ועכשיו החזרנו עטרה ליושנה. זאָלן מיר זוכה זײַן אַז יוסף עליכם ככם אלף פעמים.

יום רביעי, אפריל 06, 2005

שמועה טובה תדשן עצם

מיט גרױס פרייד געבן מיר איבער פאַרן עולם אַז נאָך אַסאַך השתדלות פון די עסקנים שליט"א אונטער דער עינא פּקיחא פון אַ צוות פון תלמידי חכמים מופלגים וואָס האָבן געהאַט אַן אומבאַגרעניצטן צוטריט צו די גדולי הוראה שליט"א און צו פּראָפעסאָרן און אקדמאים (וואָס צוויי פון זיי זענען געוואָרן שומרי תורה ומצוות אין דער תהליך) איז אונז געלונגן צו אַלעדיגן אַז אױך פײַערפאָקס ניצערס וועלן קענען געניסן פון עניות דעתי. כדי אונזערע שונאים זאָלן נישט האָבן תערומות מחמת למה תתראו קען מען מער נישט קומן צו אַן עמק השווה (דזאָסטיפײַד בלע"ז) ווײַל די עסקנים וואָס האָבן אַ היתר צו לייענען חילונישע צײַטונגן און פאַרשטיין וואָס טוט זיך אױפן גאַס האָבן מייעץ געווען אַז דאָס לױנט נישט פאַר מען באַשליסט די תקציבים. ס´האָט אונז אָבער געזאָגט אַ מבין אין עיצוב וואָס איז פופצן יאָר געווען דער יד ימין פון ביל גייטס און הײַנט איז ער אַ באָסטאָנער חסיד אַז מען זעט נישט אַ חילוק און ס´איז אַפילו שענער אַזוי.

יום ראשון, אפריל 03, 2005

דער קעניג איז טויט...

...לאַנג זאָל לעבן דער קעניג! דער פראַגע איז בלויז ווער איז דער קעניג?

דער אמת איז אַז איך בין שולדיק פאַרן עולם אַביסל פּורים בדחנות אבל מה אעשה אַז אַ נאַכט פאר תענית אסתר נדדה שנת המלך ווײַל מען האָט מיך אויפגעוועקט אין 2.36 אַז איך זאָל אונטערשרײַבן אַ פּסק הלכה אַז מען טאָר נישט פאַרלעשן דעם רבינס נר תמיד, און מען דאַרף ווײַטער זאָגן יהא שמיה רבא מיט אַ דעציבאַל העכער און די פרויען זאָלן װײַטער צינדן שבת ליכט מיט פינעף מינוט פריער און אַלעס להחלמתו של נפתלי צבי בן זײַן מאַמע לאפוקי זײַן שטיף־מאַמע.

די וואָס האָבן אים קאָנטראָלירט האָבן באַשלאָסן אַז ס'איז דאָ אַ שיעור ווי לאַנג זיי קענען זיך מצער זײַן און וואַרטן אויפן רביסטווע. אַפּעלירן זייערע באַשליסונג האָט מען נישט געטאָרט ווײַל אויף אַוועקצולייגן אַ רבי איז נישט דאָ קיין היתר צו גיין אין ערכאות, דאָס טאָר מען נאָר ווען ס´רעדט זיך פון באַקרוינען אַ פרישע רבי. האָבן זיי זיך געלערנט פון רביס דינסט און געמאַכט אַ רעש פון אַ הכתרה וואָס דאָס האָט אָפּגעשטעלט אויף אַ רגע די משמורות תהילים און אין די רגע נצחו מצוקים את האראלים וכל העם עונים מזל טוב מזל טוב. נאָר מיר פּשוטי עם שיידן זיך אָפּ פון מזל טובס אויף א גאַנץ יאָר ווען דער קאָפּ פון אַ פאַמיליע שטאַרבט. בײַ דערהויבענע יידן מעג דער גוף נאָך זײַן ווואַרעם און שוין שרײַט מען מזל טוב ווײַל שמא יחטפנו אחר.

נאָך זען ווי מען איז נישט מקיים מײַן פּסק בין איך אַריבער צום באַקרוינונג פון דער אינטערלאָױפּער און געהערט ווי מען בעט דעם עולם באַלד נאָכן כתר יתנו לך אַז מען זאָל נישט רעדן בײַם דאַווענען. ממקומו הוא יפן האָב איך געקלערט און תיכף ומיד בין איך געוואָרן אַ בני-ציון. ווײַל אַז זיי האָבן מקיים געווען דחק ונכנס אויף אַ למהדרינדיקן אופן איז דאָ אַ תירוץ פון הקנאה התאווה והכבוד אָבער וואָס קען מען ענטפערן אויף אַזאַ קאָפּשטיק? אפשר וואָלט דאָס אױך געווען אַ שעת הכושר מעורר צו זײַן אויף עסן שטייענדיק אין פּיצאַ סטאָרס? איך האָב באַלד געזען אַז הײַ יאָר זענען די זקן ורגילדיקע שפּילערס אַליין געוואָרן דער שפּיל און ס´האָט זיך מיר געגליסט אַרײַנשרײַען אַן עצה טובה 'איטס דע עקאָנאָמי, סטיופּיד'.

אַנשטאָטס דעם, כדרכינו בקודש, איז אונז אײַנגעפאַלן אַ דבר תורה מסביר זײַן דער סמוכין פון צוויי רשי'ס. רש"י זאָגט אויף ואלה המשפּטים אשר תשים, כשלחן הערוך, און בײַ לפניהם זאָגט ער ולא לפני עובדי כוכבים ללמדך אַז דאָרט וווּ מען פירט אַ טיש איז סופו לבא לידי ערכאות. און דאָס איז פאַרדעם ווײַל דין תורה איז גאָר גוט פאַר מענער וואָס דאַרפן אַ היתר מאה רבנים און פאַר מוהלים וואָס האָבן פאַרסמט קינדער אָבער פאַר ערענסטע זאַכן וווּ מען קען באמת דערלייגן ווער זאָל דען זײַן פאַרנאַרט און מקבל קנין זײַן ווען יעדער דיין קומט מיט זײַן זיידעס באַגאַז און מיט אַ שווער וואָס ער קען אַליין באַשטיין צו ירשנען? איז מיטאַמאָל זענען די גוישע ריכטער נישט נאָר נישט מנסך דער ווײַן נאָר זיי שטעלן גאָר דער ווײַן אויפן שלחן אשר לפני ה' און די וואָס אַלגעמיין פאַרשטיין ניטאַמאָל אַ ברטנורא באַשליסן צו וועמענס ליכטיקייט נסע ונלך.

אײַנגעהילט אין טרױער ווי ס´זענען מעיד אױף מיר אַלע חרדישע זורנאַלן, בין איך מיר געגאַנגן זען אַ ונהפּוךדיקן פּורים אויפן 15צנסטן אַוועניו וווּ דער יום־טוב איז איבערגעדרייט געוואָרן צו אַ טרויער און די שמחה צו יגון ואנחה. ס´איז דאָרט טאקע געווען ונהפּוך צו זען אין אַ טרויער־הויז וווּ די ווערם זענען נאָך נישט צוגעגאַנגן צום קערפּער און די פּיאות פון דער נפטר האָבן נאָך געטראָפּט מיט טהרה וואַסער זאָל בײַ די כלומפּערשטע אבילים טאַנצן אויפן טיש אַ פּורים רב אין כתונת פּסים. מען מיז מלמד זכות זײַן אַז לשמחה זו עושה איז נישט עפּעס אַנדערש ווײַל מיתת צדיקים מכפּרת און די געשלעגערײַען זענען קלאַפּערײַען פון על חטא. ווען בּריטני זאָל האָבן געווען אַ חסיד וואָלט זי אוודאי געזינגן ´שמײַס מיך חסיד נאָך איין מאָל´.

דער אמתער פּורים האָט זיך אָבער אָפּגעשפּילט בײַ די צוויי שוואָגערס זאָלן ביידע דערלעבן משיחן וואָס טראָץ זייערע גרױס עניוות האָבן זיי ביידע געמאַכט אַ יד אחת אַבי מקיים צו זײַן דעם רצון פונעם שווער. אַ! בכם יתברך ישראל! פון הײַנט און ווײַטער ווען אַ ייִד זיכט אַן איידעם וועט ער זאָגן פאַרן שדכן ´איך וויל דווקא אַ ר´ מאָטאַלע אָדער אַ ר´ שיאַלע´. און לאָמיר מיט זיי מיטגעבן אַ קרעכץ ווען זיי קוקן צו צו דער בונטעוועכץ וואָס איז אינגאַנצן קעגן רצון קדשם און נאָך וואָס זיי האָבן זיך אַזוי געבעטן אַז מען זאָל זיך דערווײַטערן פון מחלוקת.

צו פאַרשטיין דער גרויסקייט פון זייערע מסירת נפש לאָמיר איבערגעבן וואָס מיר האָבן באַקומן פון קראַנטע מקורות וואָס האָבן געהערט אַ בגתן ותרש שמועס, להבדיל אלף שעווהנע הבדלה לעכט, וואָס ר´ מאָטאַלע און ר´ שיאַלע האָבן געפירט ווען נר ישראל טרם יכבה. און אַזוי ווי בגתן ותרש האָבן זיי אויך גערעדט אויף ענגליש אַז דער עולם זאָל נישט פאַרשטיין און הא גופא ברענגט אַרויס זייערע מסירת נפש אַז זיי האָבן מסכים געווען זיך צו פאַרפלעקן דער נשמה און זיך ברעכן די ציין איבער אַ לשון עם זר אַבי ס´זאָל חלילה נישט זײַן מחלוקת בײַ ייִדן.

על כל פּנים, דער שמועס האָט זיך אָנגעהויבן נאָך אַ וואַרעמע יהי רצון נאָך תהילים פאַרן רבין ווען ר´ מאָטאַלע האָט געזאָגט פאַר ר´ שיאַלען, ´שוואָגער לעבן, דער מצב מיטן שווער איז נישט גוט, פּאַרקינזאָן האָט געמיזט זײַן אַ שרעקלעכע שונא־ישראל ווײַל מען גיט זיך מיט אים נישט קיין עצה. בעוונותינו הרבים זעט נישט אויס אַז דער שווער זאָל זיין געזונט וועט אונז אַקײַגן פירן משיחן און ס´ליגט אויף אונז אַן אחריות אַז דער עדת ה´ זאָל חלילה נישט זײַן כצאן אשר אין להם רועה.´

ר´ שיאַלע: דער שוואָגער לעבן זאָגט דאָך אַזוי גוט. משה רבינו האָט אויך אינזינען געהאַט נאָך בחיים חייתו אַז כלל ישראל זאָל האָבן אַ מנהיג נאָך זײַן פּטירה. און שוואָגער לעבן ווער איז דען דערצו מער פעהיג ווי דער שוואָגער, קריינא דאגרתא... און מען האַלט דאָך טאַקע חודש אדר ווען מען לייענט מרדכי היהודי גדול ליהודים.

ר´ מאָטאַלע: יודע אני מך ערכּי און בפרט קעגן דער שוואָגער, און ווער בין איך דען זיך צו ריפן באָבאָווער רב וואָס מלאכים ציטערן פאַרן נאָמן. און נאָך מער בײַם שוואָגער זאָל זײַן געזינט אם חכמה אין כאן זקנה יש כאן. בײַ אונז איז דאָך אָבער זימן לבינים ומצא שחורים און ווי קענען מיר זיך שטעלן צו אַ טיש אָדער נעמען קוויטלעך ווען אײַ יײַ יײַ אל תראני שאני שחרחורת.

ר´ שיאַלע: חַ, אַז דער עלטער שווער זכותו יגן עלינו האָט געקענט פליען איבער די וואָלקענעס פאַר אַ קידוש לבנה קען דער שוואָגער אוודאי באַווײַזן אַ הרי אני כבן שבעים פון ר´ אלעזר בן עזריה. אוודאי דער זכות פון די זיידעס און די צרות פון די אייניקלעך מיט אַביסל סייעתא דשמיא וועט ברענגן אַ כשלג ילבינו לתפארת בית באָבוב. אָבער וואָס האָבן מיר צו רעדן, מיר זענען דאָך יעצט אין די ימי הפּורים, מגילה נקראת בי"א, איז לאָמיר וואַרפן גורל על שם הפּור.

בהאי שעתא טיהר ר´ מאָטאַלע עצמו ועלה למרום ושאל מאת האיש לבוש הסטראָקעס וגעפּעפּערטע הױזן ונם לו קבלו עליכם צדיקים וידידים כי שמעתי מאחורי הבוטקע וואָס מען האָט אױפגעשטעלט אינעם בית המדרש כי ביד אחת אתם נלכדים.

ווען ר´ מאָטאַלע איז אַראָפּגעקומן האָט ער געזאָגט אַז שמע מינה תרתי. איינס איז אַז דער מלאך האָט געזאָגט צדיקים וידידים איז אַ ראיה אַז מיר ביידע דאַרפן טראָגן דער הנהגה און דאָס אַז ער האָט ערשט געזאָגט צדיקים און דערנאָך ידידים הייסט עס אַז מיר דאַרפן זײַן צדיק און דער שוואָגער, רב. ער האָט דאָך אָבער אָנגעריפן דער שוואָגער ידיד און ידיד ה´ ישכון לבטח עליו.

ר´ שיאַלע: נו מזל טוב! מזל טוב! נו, ס´איס דאָך באַלד פּורים מעג מען זאָגן בדרך צחות וואָס ס´איז מיר אײַנגעפאַלן ווען דער שוואָגער איז געווען בשמי מרומים. מיט אַ רבי ווי דער שוואָגער וועלן אוודאי בני ציון יגילו במלכם. די אָבער וואָס ווילן יהללו ´שמו´, זיי ווילן דווקא דעם נאָמן בן־ציון, במחול, אין מחילה אַרײַן בלשון נקייה. ס´איז גוט, האַ, וואָס?

ע"כ האָט מען געהערט מאחורי הפרגוד.

כשעמדנו על מפתן בית הדפוס שמועה שמענו ותרגז בטננו אַז דער ´רבי´ קלערט אָפצוּטרעטן. דאָס מאָל זענען מיר טאַקע פאַרלוירן פאַר ווערטער ווײַל אויף מיתת צדיקים האָבן חסידים אָן אַ שיעור ווערטער: נסתלק ווערן, נפטר ווערן, נשבה ארון הקודש, כבה נר ישראל, עלה לשמי מרום און נאָך צענדליקע מעטאַפאָרן. אָבער אַבדיקירן? קוים וואָס דאָס וואָרט זאָגט זיך אַרויס. און אַזוי פאַרלוירן פאַר ווערטער זענען אונזערע צײַטונגן אַז ס´האָט זיי אַלע אָנגעכאַפּט אַ שטומעניש. אוודאי אַ רמז צום וידום אהרון.

השמטה: אמר המלביה"ד, אמרנו להוסיף בשולי היריעה שכאשר מסרו השלוחי דרחמנא השמועה ששמעו ובאו אנח מר"ש ואמר ´תפשת מרובה לא תפשת ועל זה לא נאמר טובים השנים מן האחד.´ ויהי אך יצא יצאו השד"רים ורוכשי הרכב הגיעו שכבר נעשה מעשה חיוורו פניו הקדושות ואמר ´הממליך מלכים ולא המלוכה, אם ממליכים שני מלכים אזי לא להם תהיה המלוכה.´ ויהי למופת.